Starożytne bronie C

Michaił Juriew

Pewien włoski chemik zaproponował Ludwikowi XIV wyprodukowaną przezeń broń biologiczną. Król odmówił i… przydzielił mu dożywotnią pensję, żeby on nie sprzedawał swego sekretu innym państwom. 

W czasie I Wojny Światowej, o godzinie 17:00, dnia 22.IV.1915 roku, Niemcy przeprowadzili zmasowany atak gazowy  na Froncie Zachodnim, w Belgii w okolicach miasta Ypres, wypuściwszy ze swych pozycji pomiędzy miejscowościami Beckshute i Langemark, chlor z 5730 butli i obstrzelali pozycje nieprzyjaciela granatami chemicznymi. Ten dzień uważa się za dzień, w którym po raz pierwszy użyto bojowych środków trujących – BŚT. Ale jak się okazuje, bronią chemiczną czyli C z triady broni masowej zagłady ABC, posługiwano się o wiele, wiele wcześniej.

[Ataku tego dokonał 15. KA gen. von Deimlinga, który przygotowywał się do tej akcji od stycznia 1915 roku, jednakże pierwszy atak gazowy miał miejsce na Froncie Wschodnim, w rejonie Bolimowa, w dniu 31.I.1915 roku, gdzie użyto BŚT przeciwko Rosjanom. Pozycje rosyjskie ostrzelano granatami gazowymi 12-T zawierającymi bromek ksylilu - C₈H₉Br i ksylen – C₈H₁₀ jednakże atak ten był niezbyt udany wskutek niskiej temperatury powietrza i właściwości użytych BŚT – uwaga tłum.]

Szkielety pod ścianą fortecy

W 1933 roku, archeolog Robert du Mesnili de Boussone prowadził wykopaliska w ruinach antycznej miasta-twierdzy Dura-Europos/Kalat as-Salihijja na wschodzie Syrii nad brzegami Eufratu – N 34°44’49,2” – E 040°43’48”. W 256 roku, ta rzymska twierdza uważana za niezdobytą, została zdobyta przez perskie wojska Sasanidów.

Archeolodzy odkopali tunel wiodący pod murem fortecznym, w którym znaleziono grupę 20 szkieletów ludzkich. Na podstawie tego odkrycia doszli do wniosku, że byli to rzymscy żołnierze. Nieopodal leżały szczątki jeszcze jednego wojownika z perskim hełmem na głowie, a obok niego leżał miecz. Ułożenie zwłok wskazywało na to, że przed śmiercią człowiek ów złapał się za pierś, jakby chciał zerwać z siebie zbroję. 

Rekonstruując wydarzenie, uczeni doszli do wniosku, że w celu zdobycia twierdzi Persowie wykonali podkop pod fortecznym murem. Żeby im przeszkodzić, rzymscy żołnierze zaczęli kopać tunel im na spotkanie. Ale Persowie okazali się być chytrzejszymi. Zamiast wdać się w walkę z Rzymianami, odpalili trującą mieszaninę z siarki i smoły. Następnie wytworzony gaz trujący był wdmuchany miechami do kontr-tunelu wroga. Ogarnięci obłokiem gazu trującego rzymscy żołnierze stracili orientację i w kilka sekund później zginęli. Zginął także Pers, który podpalił mieszankę i dął w miechy. Najwidoczniej przegapił moment, w którym musiał bezpiecznie opuścić tunel i sam zginął od gazu. 

Niedaleko od szkieletów Rzymian, archeolodzy znaleźli resztki smoły i kryształy siarki. To potwierdziło hipotezę o tym, że przy oblężeniu twierdzy Dura-Europos Persowie zastosowali broń C… 

I chociaż podkop się nie udał, to miasto zostało zdobyte. W jaki sposób – tego nie wiadomo – opisy oblężenia i szturmu na Dura-Europos nie zachowały się w źródłach historycznych. Potem Persowie porzucili miasto, a mieszkańcy zostali albo wymordowani, albo pognani w niewolę do Persji. Po tym wszystkim Dura-Europos przestał grać swą strategiczną rolę i z czasem popadł w ruinę…

Trujący dym nad polem bitwy

Uczeni doszli do wniosku, że znaleziska w Dura-Europos  są najwcześniejszym archeologicznym dowodem zastosowania broni C, jednakże prawdą jest, że czegoś podobnego użyli także antyczni Grecy. I rzeczywiście – w niektórych źródłach pisze się o tym, że Spartanie w czasie wojen z Ateńczykami polewali suche drewno smołą, posypywali siarką i podpalali pod murami warownych miast w celu uduszenia mieszkańców i zdobycia miasta. Ale materialnych śladów tego do dziś dnia nie znaleziono. 

A w jeszcze wcześniejszych tekstach chińskich z IV w p.n.e. opowiada się o użyciu gazów trujących do unieszkodliwienia wrażych pułków pod murami twierdzy. Oblężeni palili ziarna gorczycy i piołunu, i wdmuchiwali otrzymany w ten sposób dym do podziemnych sztolni przy pomocy miechów i terakotowych rur. Gazy te wywoływały kaszel i nawet śmierć.

Później, kiedy już wynaleziono proch, Chińczycy próbowali wykorzystać na polu walki granaty napełnione mieszanina trucizn, prochu i smoły. Wyrzucane z katapult granaty chemiczne  eksplodowały od płonącego lontu. Do tego granaty te wydzielały kłęby trującego dymu nad nieprzyjacielskimi wojskami – gazy trujące wywoływały krwotoki z nosa, podrażnienia skóry i pęcherze. 

W średniowiecznych Chinach został skonstruowany trujący granat z kartonu naładowany siarką i wapnem. W XII wieku takie granaty użyte zostały w czasie jednej z bitew morskich, kiedy to wpadając do wody eksplodowały z donośnym hukiem rozprzestrzeniając w powietrzu trujący dym i wywoływały skutki podobne do tych, jakie wywołuje dzisiejszy gaz łzawiący. W charakterze komponentów do wytworzenia mieszanin do wypełnienia granatów wykorzystywano najróżniejsze materiały: siarczan i tlenek arsenu, rdest żyworodny, olej tungowy, trociny z zapianu (w celu wytworzenia dymu), akonitynę, hiszpańskie muszki i inne. 

W 1542 roku, obrońcy Belgradu, który oblegali Turcy, Serbowie kiedy na to tylko pozwalał kierunek wiatru puszczali na napadających na nich trujące obłoki, które powstawały w czasie spalania toksycznego proszku. Według legendy, mieszkańcy miasta także posypali tym proszkiem szczury, podpalali je i wypuszczali na spotkanie Turków. No ale to jest osobliwe – no bo jak szczury by miały biec na otwarte pole, na spotkanie przeciwnika, a nie do swych podziemnych nor we wnętrzu miasta? według mnie, z tej to właśnie przyczyny spalenie drewnianej zabudowy miasta Iskorostień udało się księżniczce Oldze właśnie dzięki wróblom.

Na początki XVI wieku mieszkańcy rdzenni Brazylii próbowali walczyć z konkwistadorami wypuszczając przeciw nim trujący dym otrzymywany z spalonej czerwonej papryki. Metodę tą używano niejednokrotnie w czasie powstań w Ameryce Łacińskiej. 

Broń chemiczną można było zastosować w pełni w XIX wieku. w czasie Wojny Krymskiej brytyjski admirał lord Dendonald przedłożył rządowi angielskiemu projekt zdobycia Sewastopola przy pomocy oparów siarki. Komitet rządowy zaznajomiwszy się z pomysłem lorda wyraził pogląd, że projekt jest całkiem realny i obiecywane rezultaty mogą być osiągnięte – ale jest on tak strasznym, że nikt nie powinien używać takiego sposobu. Dlatego też projekt ten odrzucono. 

Jednakże w tym przypadku takim pobudzającym motywem Anglików był nie tylko wojskowy honor. Przede wszystkim nieudana próba wykurzenia Rosjan z twierdzy przy pomocy siarkowego dymu nie tylko rozśmieszyłaby i podniosła ducha bojowego Rosjan, ale w jeszcze większym stopniu zdyskredytowałaby angielskie dowództwo w oczach wojsk sojuszniczych: Francuzów, Turków i Sardyńczyków.

„Podobny do smoka…”

Do broni chemicznej można zaliczyć także słynny „grecki ogień” – protoplastę napalmu, płonąca mieszanina przejmująca strachem wrogów Bizantyjczyków. 

Instalacja „greckiego ognia” wyglądała jak miedziana rura – syfon, z której z hukiem wylatywała rzadka mieszanina zapalająca. W charakterze siły ją miotającej używano sprężonego powietrza albo miechów przypominających kowalskie. Broń tą wykorzystywano przede wszystkim w bitwach morskich. Zasięg maksymalny tej broni wynosił tylko 25-30 m, ale do zniszczenia drewnianych okrętów w tamtych czasach to było wystarczające. Ponadto, wedle świadectw naocznych świadków, „ognia greckiego” niczym nie udawało się ugasić, bowiem palił się on nawet na powierzchni wody.

[Niektórzy historycy twierdzą, że „ognia greckiego” używano także w obronie fortec i twierdz przed Arabami i Turkami na lądzie stałym – uwaga tłum.]

Po raz pierwszy miotacze „ognia greckiego” były zamontowane na bizantyjskich okrętach w czasie Bitwy u wybrzeży Cylicji (w rzeczywistości w okolicach Konstantynopola – dziś Istambułu – przyp. tłum.) Historyk Teofan pisał:

…w roku 673 nieprzyjaciele Chrystusa przedsięwzięli wielką wyprawę wojenną. Oni przypłynęli i przezimowali w Cylicji. Kiedy Konstantyn IV dowiedział się o zbliżaniu się Arabów, przygotował on ogromne, dwupokładowe okręty, wyposażone w „ogień grecki” i okręty użyły tych syfonów… Arabowie byli wstrząśnięci… Uciekali oni w wielkim strachu.

A oto jak opisuje tą przerażającą broń kronikarz VII Krucjaty (1270) Jean de Joinville:

Taka była natura „greckiego ognia”: jego pocisk był tak duży jak baniak na ocet i ogon za nim się ciągnący, podobny do gigantycznej dzidy. Jego lot odznaczał się strasznym szumem, podobnego do gromu niebieskiego. „Ogień grecki” w powietrzu był na podobieństwo smoka lecącego na niebie. Od niego szedł taki jasny blask, że wydawało się iż nad obozem wzeszło słońce.

[Dwaj amerykańscy „pogromcy mitów” – Adam Savage & Jamie Hyneman w jednym ze swych programów TV udowodnili, że chodziło w tej relacji najprawdopodobniej nie o miotacz ognia, ale o rakietową torpedę. Wykonane przez nich na jednym z kalifornijskich jezior testy tej broni, skonstruowanej na podstawie zachowanych opisów dowiodły, że broń taka mogła istnieć i mieć takie właściwości, jak opisane przez ówczesnych kronikarzy – uwaga tłum.] 

Oberwało się też od „greckiego ognia” i naszym przodkom. Z jego pomocą Bizantyjczycy w 941 roku rozgromili podpływającą do Konstantynopola flotę kijowskiego księcia Igora Rurykowicza.

Instalacja i skład chemiczny mieszaniny zapalającej był tajemnicą państwową, której zdrada była karana śmiercią. Najprawdopodobniej była to mieszanina ropy naftowej, żywicy sosnowej, benzyny, palonego wapna, fosforku wapnia (Ca₃P₂) albo saletry potasowej (KNO₃), siarki i tłuszczu. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków sekret „greckiego ognia” został pogrzebany na wieki wraz z jego mieszkańcami (zob. niezmiernie interesującą powieść historyczną Miki Valtari’ego – „Czarny anioł”, w której opisano właśnie te wydarzenia – przyp. tłum.)

Wprawdzie w 1758 roku, francuski alchemik niejaki Duprée ogłosił, że odgadł zagadkę przygotowania mieszaniny zapalającej. Przeprowadził on próby z nią w okolicach Hawru, w rezultacie czego został spalony drewniany slup, znajdujący się w dużej odległości na pełnym morzu. Król Ludwik XV był tak zainteresowany i przerażony działaniem tej broni, że wykupił od Duprée’a wszystkie jego papiery i zniszczył je. Ale zauważmy, że lęki monarchy były próżne, w epoce burzliwego rozwoju broni pirobalistycznej (palnej) na bazie prochu dymnego, a potem bezdymnego i jej masowego użycia, i „ogień grecki” prawdę powiedziawszy utracił swe wojskowe znaczenie, chociaż we współczesnych wojnach używa się jego następców - napalmu i mieszanin zapalających oraz miotaczy ognia.

Tekst i ilustracje – „Tajny XX wieka”, nr 37/2015, ss. 18-19

Przekład z j. rosyjskiego - ©Robert K. Leśniakiewicz