Są książki, do
których chętnie się wraca. Są powieści, które za każdym razem czyta się inaczej
i to, co interesowało nas kiedyś, staje się wspomnieniem, bo nadchodzą nowe
zainteresowania i taką książkę czyta się na nowo. Takim pomysłem, evergreenem science-fiction jest
fantastyczny, żywy i rozumny ocean. Coś, co opisał najpierw Murray Leinster w opowiadaniu „Alyx”
jeszcze we wczesnych latach 50-tych ubiegłego stulecia.
Potem był Stanisław Lem i jego genialna powieść
„Solaris” (1961), która pomimo swych archaizmów nic nie straciła na swej
dziwności. Jeszcze po Lemie problem rozumnego oceanu zaatakował Bohdan Petecki w powieści „Kogga z
czarnego słońca” (1978).
Z tego wszystkiego
powieść Lema zasługuje na największą uwagę, bowiem porusza ona problem kontaktu
Ziemian z czymś, co jest dla nich całkowicie niezrozumiałym – Ocean, który jest
jedną wielką na całą planetę istotą rozumną, ale ahumanoidalną i z którą
nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu jest po prostu niemożliwe. Główny bohater –
psycholog Kris Kelvin – przybywa z
Ziemi na stację badawczą unoszącą się nad cytoplazmatycznym oceanem
pokrywającym planetę Solaris. Ocean ten wydaje się być pewną formą
inteligencji, o zdumiewających możliwościach interwencji w chaotyczny ruch
orbitalny planety wewnątrz układu podwójnej gwiazdy. Ludzie od wielu lat nie
potrafią zrozumieć tajemniczej natury oceanu; wszelkie próby porozumienia
zawodzą. Naukowcy przebywający w momencie przylotu Kelvina na stacji badawczej
(Snaut i Sartorius) zachowują się w nienaturalny sposób, ich stan psychiczny
przypomina lekki obłęd. Szef tamtejszej placówki – Gibarian – popełnił samobójstwo parę godzin przed przybyciem
psychologa. Wkrótce pojawia się tam w niewyjaśnionych okolicznościach żona
Kelvina, Harey, która niegdyś
targnęła się na swoje życie, za co główny bohater czuje się odpowiedzialny.
Podejmuje on drastyczne próby uwolnienia się od nieproszonego „gościa”. Istota
jednak powraca, co udowadnia mu (podobnie jak poprzednio innym rezydentom
stacji), że jego działania mają charakter zbrodni – kopia jego żony psychicznie
niczym nie różni się od człowieka. Pomimo iż wie, że istota przypominająca
zmarłą wcześniej kobietę tak naprawdę nią nie jest, z biegiem czasu zaczyna ją
akceptować i kochać.
Duża część książki
jest poświęcona historii wcześniejszych badań oceanu, z którą bohater
zaznajamia się przeglądając zbiory biblioteki umieszczonej na stacji. Z tych
badań wyodrębniła się nawet osobna gałąź wiedzy – solarystyka. Z lektury dzieł
poświęconych solarystyce poznaje on opisy różnorodnych zjawisk występujących na
oceanie (mimoidy, symetriady) oraz próby naukowego wyjaśnienia natury dziwnej
substancji.
Potem okazało się,
że są to nie tyle ludzie, ale niemal niezniszczalne fantomy zbudowane z
neutrin. Coś, co jest jeszcze bardziej fantastyczne od rozumnego Oceanu
Solaris! I tak to wygląda w gigantycznym skrócie.[1]
Oczywiście
„Solaris” była trzykrotnie filmowana – pierwszy spróbował się z nią radziecki
reżyser Borys Nierenburg w 1968.
Potem był Andriej Tarkowski, który
przeniósł ją na ekran w 1972 roku. Ostatnią była adaptacja amerykańska w
reżyserii Stevena Soderbergha w 2002
roku. Nie znam tej pierwszej, za to ta druga jest – delikatnie mówiąc – do
niczego. Tarkowski tą powieść przeczytał, ale ni w ząb nie zrozumiał. Trzecia adaptacja
jest taka sobie, położono nacisk na akcji i wątku miłosnym, a nie na głębi
Oceanu Solaris. Lem jest w ogóle trudny do przeniesienia na ekran i trzeba
naprawdę dobrego reżysera, który podołałby temu zadaniu. Jak na razie jeżeli
idzie o „Solaris”, to nie udało się to nikomu, podobnie jak z innymi
powieściami tego autora.
Dlatego też z
pewnym zdumieniem obejrzałem film na National Geographic Channel, w którym jego
autorzy postawili śmiałą acz niezwykłą tezę: Wszechocean Ziemi może być żywą
istotą! Wprawdzie po ogłoszeniu, jeszcze w latach 70-tych ubiegłego stulecia
tzw. hipotezy Gai przez spółkę James Lovelock
& Lynn Margulis taka hipoteza
nie powinna nikogo dziwić, to jednak przypomniała mi się, kiedy oglądałem ten
film.
Hipoteza przypisuje
własności żywego organizmu planecie Ziemi jako całości. Gaja może być
zdefiniowana jako złożona jedność zawierająca biosferę, atmosferę, oceany i
gleby Ziemi; całość stanowiącą sprzężenie zwrotne systemów cybernetycznych
poszukujących optymalnego fizycznego i chemicznego środowiska naturalnego dla
życia na tej planecie. Całkowity zakres żyjącej materii na Ziemi, począwszy od
wielorybów po wirusy, od dębów po glony, może być uznany za żyjącą jedność
zdolną do utrzymywania atmosfery Ziemi, która przystosowuje się do wszystkich
jej potrzeb. Lovelock twierdzi, że to przyroda organiczna wytwarza atmosferę,
nie zaś odwrotnie. Wcale nie środowisko naturalne umożliwiło pojawienie się i
rozwój życia: to istoty żywe wytwarzają gaz, który pozwala im przetrwać, a więc
biosfera ma zdolność kontrolowania swego środowiska naturalnego, chemicznego i
fizycznego.
Gaja trwa w ciągłości
z przeszłością sięgającą aż do samych początków życia, a w przyszłości będzie
trwać tak długo, jak będzie trwać życie. Jest to żywa istota planetarna.
Ściślej mówiąc, temperatura, utlenianie, stan skupienia, kwasowość i pewne
aspekty skał i wód są utrzymywane poprzez aktywne procesy reakcji
przeprowadzane automatycznie i nieświadomie przez florę i faunę, co sprawia, że
istnienie planety znajduje się w równowadze dynamicznej, homeostazie. Co zatem
przemawia za realnością tej hipotezy?
Jednym z najważniejszych
dowodów potwierdzających hipotezę Gai jest stabilność ziemskiego klimatu.
Badania geologiczne dowodzą, że klimat na Ziemi nigdy nie był niekorzystny dla
życia, nawet w najkrótszym okresie. Nigdy nie było ani za zimno ani za ciepło,
oceany nigdy nie zamarzały ani nie gotowały się, w przeciwieństwie do innych
planet. Epoka lodowcowa objęła tylko tereny powyżej 45 równoleżnika. Tymczasem
temperatura Słońca przez wieki zmieniła się i to znacznie, zarówno na plus, jak
i na minus, jednakże na Ziemi temperatura jest stała.
Wyjaśnienie tkwi w
nagromadzeniu się gazów tworzących atmosferę Ziemi. Gazy te emitowane są przez
organizmy żywe. Pozwalają one przenikać optymalnej dla życia na Ziemi ilości
promieni słonecznych. W filtrowaniu promieniowania słonecznego główną rolę
pełnią chmury.
Woda wyparowuje z
oceanów, później opada w postaci deszczu. Pozostaje zawieszona w postaci chmur,
jednocześnie odbijając ciepło. Chmura jest nie tylko parą wodną; para wodna
może uformować się w chmurę tylko wówczas, gdy zgromadzi się wokół jakichś
stałych drobinek. A tymi drobinkami są kryształki kwasu siarkowego, produkowane
przez morskie algi. Stwierdzono, że gęstość alg w Oceanie Spokojnym podwoiła
się w ciągu dziesięciu lat (lata 80. XX wieku). Nie wiadomo, dlaczego, ale wiadomo,
że to algi absorbują kwas węglowy, a wydzielają kwas siarkowy. Te dwie
czynności przyczyniają się do oczyszczenia atmosfery z nadmiaru węgla
produkowanego przez przemysł i do zwiększenia liczby chmur. Algi uczestniczą
zatem w procesie oczyszczania planety i neutralizowania tendencji do jej
"przegrzewania się". Można by sądzić, iż jest to dowód na to, że
hipoteza Gai jest zbudowana poprawnie. Algi – mikroorganizmy są zatem według
Lovelocka systemami regulacyjnymi Gai. Hipoteza Gai stała się inspiracją dla
licznych badań naukowych dotyczących wpływu biosfery na procesy chemiczne i
klimat Ziemi. Jednym z ciekawszych projektów naukowych było właśnie badanie
zależności między wzrostem glonów oceanicznych a klimatem. Rozważania te
prowadziły do wniosku, że działalność tych morskich organizmów ma wpływ na
tworzenie się chmur, zwiększających chociażby albedo planety.
Zdaniem Lovelocka,
kiedy działalność jakiegoś organizmu sprzyja środowisku oraz samemu
organizmowi, nastąpi rozprzestrzenienie się zarówno organizmu, jak i
środowiska. W efekcie zmiana organizmu i środowiska stanie się globalna.
Odwrotny proces jest także możliwy i każdy gatunek, który ujemnie wpływa na
środowisko, jest skazany na śmierć, lecz życie trwa nadal.
Kolejnym,
najsłynniejszym argumentem na potwierdzenie tezy Lovelocka było systematyczne
zachowanie się teoretycznej planety określanej jako Daisyworld (Świat
Stokrotek), która, podobnie jak Ziemia, utrzymuje swoją globalną temperaturę na
stałym poziomie w obliczu czasu i zwiększającej się energii słonecznej. Planeta
Daisyworld jest modelem ukazującym sposób, w jaki stan homeostazy może być
utrzymany przez pojedyncze organizmy działające jedynie we własnym interesie,
dostarczając globalnemu systemowi rozsądnie stałego zakresu temperatur w obliczu
rosnącej siły promieniowania słonecznego.
Równowaga Gai może
być jednak zachwiana w przypadku wielkich kataklizmów, np. trzęsień ziemi czy
zderzeń z wielkimi meteorytami. Te kataklizmy mogą doprowadzić do wyginięcia
wielu gatunków, jednak pozostałe gatunki znajdą sposób by się przystosować.
Pojawią się również nowe i zapełnią istniejące nisze ekologiczne. Tak więc mimo
wielkich zmian równowaga biologiczna zostanie przywrócona i życie na planecie
ocaleje.
Głosy przeciwko. Z
punktu widzenia ewolucjonizmu równowaga klimatyczna panująca na Ziemi jest
przyczyną, a nie skutkiem istnienia życia na Ziemi. Organizmy żywe oddziałują
na klimat i zmieniają go, po czym przystosowują się do nowych warunków na
drodze ewolucji. Na przykład: w ten sposób został wytworzony tlen
atmosferyczny, w rezultacie czego na Ziemi pojawiły się organizmy tlenowe.
Zwolennicy zasady
antropicznej utrzymują z kolei, że warunki panujące na Ziemi są tak ściśle
dopasowane do naszych wymagań, ponieważ w nich powstaliśmy, żyjemy i jesteśmy w
stanie to stwierdzić. Gdyby warunki geofizyczne nie były odpowiednie, nie
byłoby istoty, która mogłaby to stwierdzić. Rozumowanie to dotyczy również
wielkich katastrof na skalę globalną i odradzania się życia po nich. Z
doświadczenia wiemy, że takie odradzanie miało zawsze miejsce, ale gdyby
odrodzenie nie nastąpiło, znów nie mielibyśmy możliwości sprawdzenia tego.[2]
A Wszechocean?
Jeżeli jest częścią
żywego organizmu Gai, to jest jej integralną częścią.
Jest jeszcze
możliwość, że Ziemia jest bryłą martwej materii, ale Wszechocean już nie. Ze
swą biosferą stanowi jeden wielki organizm, który zajmuje niemal ¾ jej
powierzchni. Tak jak Alyx, tak jak Ocean Solaris…
Ach prawda,
zapomniałem o jednej małej rzeczy. Oba te Oceany mogły robić niesamowite
rzeczy, na ten przykład zmieniać orbitę macierzystej planety i to tak, by była
ona dostosowana do ich wymogów życiowych. Czy potrafi to także nasz
Wszechocean? Ktoś powie, że to bzdura i na tym poprzestanie.
A jeżeli nie?
Prawda jest taka,
że o Wszechoceanie wiemy mniej niż o powierzchni Marsa! Znamy jako-tako 10%
powierzchni jego dna. I jak dotąd, nie mamy pojęcia, co tak naprawdę dzieje się
w jego głębinach. Gdyby nie trzęsienia ziemi czy inne kataklizmy, które
mieszają jego wody, nie wiedzielibyśmy niczego o wielu dziwnych stworzeniach
morskich, które zamieszkują głębiny oceaniczne...
Ale wróćmy do samej
natury Wszechoceanu naszej planety. Jego natura jest doskonale sprzyjająca
życiu i z tegoż względu za kolejny miliard lat ewolucji życia w nim, zamieni
się w taki właśnie żyjący, galaretowato-glejowaty, Wszechocean jak ten z
Solaris. Czy jest to możliwe? Oczywiście, aliści temu procesowi stanął na
drodze jeden czynnik – zamieszkujący planetę konkurencyjny gatunek – Homo sapiens ponoć sapiens.
I co z tego wynika?
Ano to, że w toku naszej trująco-smrodliwej działalności na tej planecie
Wszechocean jako twór quasi-rozumny zaczyna się bronić przed ludźmi. No i mamy:
znikające i tonące statki, inwazje jadowitych stworzeń morskich (meduzy i
żeglarze portugalskie), bakterie chorobowe rozwijające się w morskich falach
(np. Vibrio cholerae czy Escherichia coli w Bałtyku). I wreszcie
zmiany klimatyczne na naszej planecie, które są wynikiem Efektu Globalnego
Ocieplenia. Ale czy EGO jest tylko wynikiem synergicznego naturalnego
wydzielania się gazów cieplarnianych i rezultatów (bez)rozumnej działalności
człowieka?
Wiemy jak nasz
Wszechocean wyglądał w Przeszłości – przede wszystkim z zapisu kopalnego. Ale
czy na pewno? Jak wyglądał pierwotny ocean bulionu związków chemicznych, z
których rozwinęło się życie? Czy był właśnie takim solaryjskim oceanem, w
którym przebiegały biologiczne reakcje chemiczne w całej jego masie? Zatem
Stanisław Lem opisał w swej powieści Przeszłość Wszechoceanu Ziemi, kiedy
jeszcze nasza planeta była gorąca, a atmosfera beztlenowa? Ewentualnością jest
Przyszłość, a ta jest niepewna, bo interwencja czynnika antropicznego poważnie
zakłóca tok naturalnej ewolucji i tak naprawdę, to nie mamy pojęcia co nas
czeka w toku rosnącego EGO. Być może będzie to los taki, jaki spotkał Wenus,
gdzie EGO spowodował drastyczne zmiany w jej środowisku: temperaturę atmosfery
+400°C i ciśnienie na powierzchni w granicach 90 at/~9,12 MPa. Dodam, że atmosfera składa się z CO2
i H2SO4…
Ale Wenus to inne
klimaty i osobiście jestem zdania, że to, co tam teraz jest to efekt
planetarnej kolizji z planetką Neith.[3] Impakt Neith był o wiele
gorszy od tego, co spotkało Ziemię 64.800.000 lat temu. Oceany wyparowały,
atmosfera straciła lekkie gazy i pozostały tylko ciężkie gazy cieplarniane.
Lawinowy EGO podgrzał ją do 400 stopni Celsiusza, dzięki czemu stała się ona
niemożliwa do życia jakie znamy. Ale dla życia istniejącego w oparciu o związki
krzemu byłyby to warunki wprost idealne i kto wie, czy na Wenus nie zaczyna się
właśnie rozwijać taki model życia? Uważam, że jest to możliwe, bowiem życie ma
to do siebie, że pojawia się zawsze tam, gdzie znajduje dla siebie odpowiednie
warunki, a zatem wszystkie środowiska, jakie jest w stanie opanować.
Wszechocean stanowiący
jedną wielką formę życia być może będzie melodia Przyszłości, kiedy na lądzie
wyginą rośliny i zwierzęta wskutek wzrastającej radiacji słonecznej i życie
będzie możliwe tylko w oceanicznej głębi. Będzie to za jakieś 3-4 mld lat,
kiedy Słońce zacznie dopalać swój zapas wodoru. Poza tym czeka nas jeszcze
zderzenie z Galaktyką w Andromedzie (M-31/NGC 224) za 4,5 mld lat, które może być fatalne dla życia na Ziemi. Fatalne
dlatego, że może ono zasilić Słońce w wodór i inne pierwiastki, które zmienią
stałą słoneczną i jego widmo. A to może przedłużyć życie naszej gwiazdy
dziennej albo szybko doprowadzić ją do stadium Supernowej.
Ale mogło być
jeszcze inaczej. Wciąż nie daje mi spokoju sprawa Ziemi-śnieżki. Kriogen (720-635 MA) to jeden z
najbardziej tajemniczych okresów w historii naszej planety. Swoją nazwę zawdzięcza zlodowaceniu, które
skuło Ziemię lodem od biegunów po równik, a średnia temperatura spadła do -50°C.
Ale mnie interesuje to, co na Ziemi było przed Kriogenem. A był to okres zwany
Ton (1 GA-720 MA), o którym wiemy niewiele – poza tym, że we Wszechoceanie
doszło do eksplozji życia w postaci sinic i alg, które pochłonęły dwutlenek
węgla z atmosfery i spowodowało to Efekt Globalnej Zimy – EGZ.
Ale… ale EGZ mógł
spowodować zagładę życia I generacji, które już wtedy mogło kwitnąć na planecie,
a którego ślady zostały starte przez sunące lodowce. Nie zapominajmy, że od
powstania Ziemi upłynęły 3 mld lat, a nasze życie potrzebowało jedynie 700 mln
lat na rozwój i wytworzenie form rozumnych. Pisał o tym Robin Cook w powieści „Uprowadzenie” (2000), w którym zasugerował,
że niedobitki życia I generacji (my jesteśmy tą II generacją) ukryły się
właśnie we Wszechoceanie. No cóż, skoro w jego głębinach ukryły się latimerie,
megalodony i skrzypłocze, to czemużby nie istoty sprzed Kriogenu? I znowu,
uparcie powraca myśl o rozumnym, żywym Wszechoceanie.
Być może te
wszystkie okresy EGZ też mają swe pochodzenie w zmianach orbity wywoływanych
przez nasz Wszechocean, który w ten sposób oczyszcza się z wszystkich
zanieczyszczeń, które gromadziły się w nim przez eony? A dlaczegóżby nie? Kto wie,
czy dzisiejszy EGO nie poprzedza kolejnego periodu EGZ i wielkim oczyszczeniem?
To jest możliwe…
Może być tak, że w
chwili, kiedy piszę te słowa, nasz Wszechocean jest tylko pewnym szczeblem
ewolucji materii ożywionej – prostym układem fizykochemicznym, który dąży do
skomplikowania w postaci jednej wielkiej Nadistoty, która będzie w stanie
zmieniać orbitę własnej planety i badać przybyszów na odległość. Wydaje mi się,
że to jest ta myśl, którą ukazał nam Stanisław Lem w swej powieści. Bo skoro
nie, to po co pisał o solarystyce i solarianach? Dlatego właśnie ta powieść
jest genialna! To nie jest tylko opowieść o ludziach i ich badaniach Wielkiej
Niewiadomej, to jest także wyłożona hipoteza co do losów naszej planety, którą
może posiąść jedna, ogromna istota – dodajmy – ahumanoidalna, której pojąć nie
jesteśmy w stanie.
I tak należałoby
patrzeć na ten problem.
Ilustracje:
·
Rudolf Eizenhöfer
·
20th Century Fox
·
Mosfilm
·
Aleks Andriejew - https://www.behance.net/gallery/44038011/Solaris-Art-for-Stanislaw-Lems-novel
